ABDÜLMECİT

Otuz Birinci Osmanlı Sultânı

Babası: II. Mahmut 

Annesi: Bezmiâlem Sultan

Doğum Târihi: 25 Nisan 1823

Vefât Târihi: 25 Haziran 1861

Saltanat Müddeti: 29 Mayıs 1807 - 28 Temmuz 1808

Türbesi: İstanbul’dadır.  

   

Osmanlı Devleti'nin son dört pâdişâhının hepsinin babasıdır. Ayrıca en çok sayıda “oğlu pâdişahlık yapmış olan” pâdişahtır.

Batı kültürüyle yetiştirilmiştir. İyi Fransızca konuşur ve Batı müziğinden hoşlanırdı. Babası II. Mahmut gibi yenilik yanlısıydı. Babasının vefâtı üzerine tahta çıktı. I. Abdülmecit'in tahta çıkışı sevinç uyandırmıştı. Tâlihi, Mustafa Reşid, Mehmed Emin Âlî Paşa, Fuat Paşa * gibi devlet adamlarına rastlamasıydı. Saltanâtı sırasında en çok tutucuların muhâlefetiyle karşılaştı. Aracısız halkın dertlerini halkın kendi ağzından dinleyen ilk pâdişahtır. Kendinden sonra pâdişahlık makâmına ulaşan dört oğlu ile ilginç bir babadır.

Tanzîmat Fermânı Sultan Abdülmecit'in zamânında îlan edildi. Tanzîmât'ın uygulamasında karşılaşılan güçlükleri yerinde görmek amacıyla yurt gezilerine çıktı. 1844'te İzmit, Mudanya, Bursa, Gelibolu, Çanakkale, Limni, Midilli, Sakız'ı ziyâret etti; 1846'da Silistre'ye kadar uzanan bir Rumeli gezisi yaptı. Her yıl Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye'yi bir nutukla açması, onun Meşrûtiyet düzenine yakınlığını gösterir.

Abdülmecit, babası gibi tüberküloza yakalanmıştı. Ihlamur Köşkü'nde öldüğünde (25 Haziran 1861) 39 yaşındaydı. Fâtih'te Sultanselim semtinde Yavuz Selim Câmii hazîresinde Sultan Abdülmecit Türbesi'ne defnedildi.

Saltanâtı Dönemindeki Önemli Olaylar

1 Temmuz'da (1839) tahta çıktığında; Mısır sorunu Nizip yenilgisiyle (24 Haziran 1839) çıkmaza girmiş durumdaydı. Babasının cenâze töreni sırasında Başvekil Mehmed Emin Rauf Paşa'dan pâdişâhın mührünü zorla alan, Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye Reisi Koca Mehmed Hüsrev Paşa, kendisini sadrâzam îlan ettirdi (2 Temmuz 1839).

Henüz Nizip bozgunundan haberi olmayan pâdişah, sorunu çözmek için orduya ve donanmaya harekâtı durdurmaları için emir gönderdi. Mısır Beylerbeyi Kavalalı Mehmed Ali Paşa'yı bağışladığını ve anlaşmak istediğini bildirmek üzere Köse Âkif Efendi'yi Mısır'a yolladı. Bu arada düşman saydığı Hüsrev Paşa'nın sadârete gelmesinden korkan Kaptanıderyâ Ahmed Fevzi Paşa, donanmayı Mısır'a götürüp, Mehmed Ali Paşa'ya teslim etti (3 Temmuz 1839). Nizip yenilgisinin haberi İstanbul'a ulaştı. İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya, verdikleri ortak bir notayla Mısır sorununun kendilerine danışılmadan çözülmemesini istediler (27 Temmuz 1839). Bu nota kabul edildi. Böylece Osmanlı Devleti, Avrupa devletlerinin bir tür güdümü altına girmiş oldu.

Londra ve Paris'te, Osmanlı Devleti’ndeki ıslahat hazırlıkları konusunda görüşmelerde bulunan Hâriciye Nâzırı Mustafa Reşid Paşa, bir ıslahat programının gerekliliğine pâdişâhı inandırdı. Hazırlanan Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu (Tanzîmat Fermânı da denir) Mustafa Reşid Paşa tarafından 3 Kasım'da Gülhâne'de okundu. Tanzîmat Dönemi’ni açan bu belgeyle, yargılamasız kimsenin cezâlandırılamayacağı, mal ve mülkünün zorla alımına gidilemeyeceği ilkesi getiriliyor, devletle birey arasındaki ilişkileri düzenleyecek yasaların çıkarılacağı açıklanıyordu.

Tanzîmat Fermânı'nın uyandırdığı olumlu hava Mısır sorununun çözümünü kolaylaştırdı. İngiltere'nin önerisiyle, beş büyük devlet Londra'da bir araya geldiler. Mısır Beylerbeyi’ni destekleyen Fransa dışlanarak, 15 Temmuz 1840'ta İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasında Londra Antlaşması imzâlandı. Mısır Beylerbeyliği verâset yoluyla Mehmed Ali Paşa'ya bırakılarak, ele geçirdiği topraklar ve Osmanlı Donanması geri alındı. Aynı devletler, aralarına Osmanlı Devleti’yle Fransa'yı da alarak imzâladıkları Boğazlar Sözleşmesi ile (13 Temmuz 1841) Osmanlı Devleti'nin boğazlar üzerindeki egemenliği tanındı ve boğazlar yabancı savaş gemilerine kapatıldı.

Tanzîmât’ın öngördüğü ilkeleri uygulamak için Meclis-i Âlî-i Tanzîmat kuruldu (1853). Her eyâletten, yörelerinin gereksinmelerini bildirmek üzere ikişer temsilci İstanbul'da toplantıya çağrıldı. Merkezden her bölgeye gönderilen îmar meclisleri çalışmaya başladı. Mâliye, Fransa'daki örgütlenme temel alınarak düzenlendi. Mâlî yetkililer, idâre âmirlerinden alınarak defterdarlara verildi. Vergilerin saptanması vilâyet meclislerine, toplanması da muhassıl adı verilen vergi mêmurlarına bırakıldı. İltizam yöntemi kaldırıldı. Âşâr, her yerde eşit olarak alınmaya başladı. Hıristiyanlardan alınan vergilerin toplanmasında patrikhânelerin aracılığı kabul edildi. Ticâret meclisleri kuruldu. Fransız cezâ kânûnu çevrilerek uygulamaya konuldu. Meclis-i Maârif-i Umûmiye toplandı (1845). İlk idâdîler açıldı. 1847'de Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti kuruldu. 1848'de ilk muallim mektebi, aynı yıl Harbiye'de kurmay sınıfı, 1850'de Dârülmaârif adı verilen lise, 1851'de ilk bilim akademisi sayılan Encümen-i Dâniş açıldı. 1846'da Dârülfünun binâsının temeli atıldı. Askerlik yasası çıkarılarak (6 Eylül 1843) kur’a yöntemi benimsendi, askerlik süresi 4-5 yıl olarak sınırlandı.

Devletin bütün kurumlarında başlatılan yenileşme çabaları, karşılaşılan tepkiler dolayısıyla istenilen sonucu vermedi. Abdülmecit zaman zaman tutucuları görevlendirmek zorunda kaldı. Olanaksızlıklar nedeniyle yeniden iltizam yöntemine dönüldü. 1840'ta Kâime-i Mûtebere adıyla ilk kâğıt para çıkarıldı. Devlet ıslahat işleriyle uğraştığı sırada İngiltere ve Fransa'nın çıkar çatışmaları ve kışkırtmalarıyla Suriye ve Lübnan'da Dürzîler ile Mârûnîler arasında olaylar çıktı (1845). 1848 ihtilalaleri sırasında Avusturya'ya karşı bağımsızlık savaşı veren Macar yurtseverleri Türkiye'ye sığındı. Bâb-ı Âlî'nin, Avusturya ve Rusya'nın baskı ve tehditlerine karşın sığınanları geri vermemesi Avrupa'da Osmanlı Devleti'nin saygınlığını yükseltti. Eflak ve Boğdan'a da yansıyan ayaklanma, İngilizlerle yapılan Baltalimanı Antlaşması ile (1 Mayıs 1849) geçici olarak sonuca bağlandı. Bir süre sonra ortaya çıkan kutsal yerler sorunu, Osmanlı Devleti ile Rusya'yı savaşa sürükledi. Kudüs'teki Katolikleri korumak için başvuran Fransa'ya karşı, Rusya da Ortodoksların haklarını korumak için harekete geçti. Bâb-ı Âlî'ye verdiği bir nota ile Ortodokslara geniş haklar tanınmasını, bunların koruyuculuk hakkının da kendisine verilmesini istedi. Osmanlı Hükûmeti bunu kabul etmeyince de Eflak ve Boğdan'ı işgal etti. Bunun üzerine Abdülmecit, Rusya'ya savaş açtı (4 Ekim 1853). Osmanlı Devleti, müttefikleri İngiltere, Fransa, Piyemonte ile birlikte Kırım Savaşı'nı kazandı. Yalnız, Paris'te imzâlanacak barış antlaşmasından önce pâdişah, Tanzîmat Fermânı'nı tamamlayan Islahat Fermânı'nı îlan etmek zorunda bırakıldı (18 Şubat 1856). Azınlıklara, savaştan önce Rusların istediğinden daha fazla haklar veren bu belge, Paris Antlaşması'nı (30 Mart 1856)'da imzâlayan İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Piyemonte tarafından senet kabul edildi. Böylece, bir iç sorun olan ıslahat konusunda yabancılara müdâhale hakkı tanınmış oldu. Buna karşılık Osmanlı Devleti imzâcı devletlerin güvencesi altında bütünlüğünü koruyor ve Avrupa devletleriyle eşit haklara sâhip sayılıyordu.

Siyâsî buhranları bu şekilde atlatan Abdülmecit, yeniden ıslahat işlerine döndü. 1856'da askerlik teşkîlâtı yedi ordu esâsı üzerine kuruldu ve Hıristiyanlar da askere alınmaya başlandı. Maârif-i Umûmiye Nezâreti kuruldu (28 Nisan 1857). Avrupa'ya öğrenci gönderildi (1857). Mülkiye Mahreç Mektebi (1859), Telgraf Mektebi (1860) gibi bâzı meslek okulları açıldı. Yeni toprak kânûnu (Arâzi Kânunnâmesi) yayınlandı (1857). Devletin gelir ve giderleri bir bütçeye bağlandı. Tersâne yeniden düzenlendi.

Abdülmecit, çeşitli toplulukları eşitlik ilkesi içinde ve Osmanlılık düşüncesi çevresinde birleştirmeye çalıştı. Fakat özellikle gayrimüslimlerde uyanan ve Batılı devletlerce desteklenen milliyetçilik duyguları böyle bir birliğin kurulmasını olanaksızlaştırıyordu. 1856 Islahat Fermânı'yla gayrimüslimlere verilen geniş ayrıcalıklar, Müslümanların tepkisine yol açtığı gibi, gayrimüslimler de askere alınma kararına karşı çıktılar. Osmanlı toplumu yeniden huzursuz bir ortama sürüklendi. Cidde'de (1857), Karadağ'da (1858) olaylar çıktı. Avrupa devletleri olayların bir Avrupa kurulunca denetlenmesini istediler.

Avrupa devletlerinin devletin içişlerine karışmasından hoşlanmayanlar, pâdişâhı ve hükûmet erkânını öldürüp Abdülaziz'i tahta çıkarmak için örgütlendiler. Kuleli Vakâsı olarak bilinen bu örgütlenme, bir ihbar üzerine dağıtıldı (14 Eylül 1859), önderleri cezâlandırıldı. Bu sırada mâlî durum da çıkmaza girmişti. Savaş giderlerini karşılamak üzere ağır koşullarla alınan dış borçların hazîneye büyük yükü yanında pâdişâhın ve sarayın sorumsuz harcamaları da durumu gittikçe ağırlaştırıyordu. Devlet, Kırım Savaşı sırasında ilk kez dışarıdan borç almak zorunda kalmıştı (24 Ağustos 1854). Bunu ikinci (1855), üçüncü (1858), dördüncü (1860), borçlanmaları izledi. Beyoğlu sarraflarından alınan borçlar da 80 milyon altın Lira'yı aştı. Bunlar için rehin verilen mücevherlerle borç senetlerinin bir bölümü yabancı tüccar ve bankerlerin eline geçti. Durumu sert biçimde eleştiren Sadrâzam Mehmed Emin Âlî Paşa azledildi (18 Ekim 1859). İngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya Bâb-ı Âlî'ye bir nota vererek, Islahat Fermânı'nda söz konusu edilen ıslahatların gerçekleştirilmesini istediler (Ekim 1859). Bunların sağlanması için ayrı ayrı müdâhalede bulunacaklarını da belirttiler. Nitekim Rusya ilk adımı atarak, Bosna-Hersek, ve Bulgaristan'daki Hıristiyanların durumunu uluslararası bir kurulun incelemesini istedi. Bu sorun çözülmeden, Lübnan olayları yeniden alevlendi (1860). Ardından Şam olayı patlak verdi. Hollanda ve Amerika konsolosları bu karışıklıklar sırasında öldürüldü (1860). Hâriciye Nâzırı Fuat Paşa *, olağanüstü yetkili olarak Lübnan'a yollandı. Fransa, Beyrut'a asker çıkardı. Sonunda Lübnan ayrıcalıklı sancak durumuna getirildi (9 Haziran 1998).

Mîmârî Çalışmalar

Sultan Abdülmecit, dışarıdan aldığı borçların bir kısmıyla saray ve köşkler yaptırdı. Dolmabahçe Sarayı (1853), Beykoz Kasrı (1855), Küçüksu Kasrı (1857), Mecidiye Câmii (1849), Teşvîkiye Câmii (1854), döneminin başlıca yapıtlarıdır. Bezmiâlem Vâlide Sultan Gurebâ Hastânesi'ni yaptırdı (1845-1846). Yeni Galata Köprüsü de aynı târihte hizmete girdi.

Eşleri ve Çocukları

Şevkefza Sultan'dan: V. Murat

Gülcemal Kadınefendi'den: Fatma Sultan, Refia Sultan, V. Mehmet Reşat

Tirimüjgan Sultan'dan: II. Abdülhamit

Düzdidil Kadınefendi'den: Cemile Sultan

Verdicenan Kadın Efendi'den: Münire Sultan, Şehzâde Ahmed Kemâleddîn Efendi

Nesrin Hanımefendi'den: Behice Sultan

Nükhetseza Hanımefendi'den: Şehzâde Mehmed Burhâneddîn Efendi

Nalanıdil Hanımefendi'den: Seniha Sultan

Mehtab Kadınefendi'den: Şehzâde Ahmed Nûreddîn Efendi

Gülüstü Kadınefendi'den: Mediha Sultan, VI. Mehmet Vahdeddin

Şayeste Hanımefendi'den: Nâile Sultan

Ayşe Serfiraz Hanımefendi'den: Şehzâde Süleyman Selim Efendi

Diğer Eşleri

Servetseza Başkadınefendi, Hoşyâr Kadınefendi, Şâyân Kadınefendi, Zerrinmelek Hanımefendi (ö. 1842), Ceylanyâr Hanımefendi (ö. 1855), Navekmisal Hanımefendi (ö. 1854), Nergis Hanımefendi (ö. 1848), Neveser Hanımefendi (ö. 1889), Bezmârâ Hanımefendi, Piristû Kadınefendi

Dönemin Sadrâzamları

Koca Mehmed Hüsrev Paşa: * (1839-1840)

Abaza asıllıdır. Kölelikten yetişme ve köle olarak eğittiği kişileri Osmanlı bürokrasisinde önemli mevkilere yerleştirmesiyle de ünlüdür. Bendelerinden Reşid Mehmed Paşa *'yı kendisinden 10 sene önce sadrâzam tâyin ettirmiştir.

İki defâ Trabzon Beylerbeyliği yapmış, II. Mahmut saltanâtında da, Yeniçeri Ocağı'nın imhâ edilerek yeni düzenli orduya (Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye) geçiş sürecinde kilit rol oynamıştır.

II. Mahmut ölüm döşeğindeyken başucuna kendi adamını dikmiş, vefât gerçekleştiği an durumdan velîaht şehzâdeyi haberdar edip cülus günü şiddetli yağan yağmurdan korunmak için Köprülü Kütüphânesi'ne sığınan Sadrâzam Rauf Paşa'yı orada kıstırıp hayli ağır hakâretlerle elinden Sadâret Mührü’nü zorla almıştır. Bu hareketi yaparken Hüsrev Paşa'nın sadrâzamlığına ilişkin bir ferman yoktur. Duruma meşrûiyet kazandırmak için ferman ertesi gün çıkmıştır.

Dikkate değer bir özelliği, aralarında sonradan sadrâzam olacak İbrâhim Edhem Paşa *'nın da bulunduğu yüz kadar çocuğu küçük yaşta (kimi zaman köle pazarından) evlatlık alarak yetiştirmiş olmasıdır. Çocukların çoğu ilerleyen yıllarda devlet içinde önemli mevkilere gelmişlerdir. Nitekim 1827 yılında 27.000 asker sayısına ulaşan yeni Osmanlı Ordusu’nun (kısaca Mansûre Ordusu denilir) subay kadrosu içinde Koca Mehmed Hüsrev Paşa'nın 70-80 kadar evlatlığı çekirdek bir grup oluşturmaktaydı.

Bu arada, Silistre ve İstanbul'da iki süvârî alayı oluşturmuş, himâyesindekilerden Topal İzzet Paşa *'nın kaptanıderyâ olmasını sağlamıştır.

Aynı zamanda, bir Tunus-Cezâyir yolculuğu esnâsında ahâlide gördüğü fes giyme âdetini Osmanlı Devleti'ne tanıtan ve fesin kabûlünü sağlayan kişidir.

Firârîzâde Saîd Efendi’nin kölesi iken Enderûn’a verilmiş ve orada yetişmiştir. Kaptanıderyâ Küçük Hüseyin Paşa’nın mühürdar ve kethüdâsı olmuş, 1800’de mîrimîran olarak çeşitli beylerbeyiliklerde bulunmuştur. 1811 ve 1822 yıllarında iki defâ kaptanıderyâ olmuştur. Daha sonra seraskerliğe getirilmiş ve 1839’da sadrâzam olmuştur.

Sarayın en nüfuzlu kişisiydi. Tâyin işlerinden vergi tahsildârı tâyinine kadar her alana uzanan bir rüşvet ağı kurmuş, Osmanlı Devleti’yle ticâret yapmak isteyen yabancı tüccarları, limanları haraca bağlamıştı.

Bir ara oyuna geldi ve 60.000 Kuruş maaşla emekliye sevk edildi. Emirgân’daki sâhilsarayına kapandı ve Abdülmecit'in tahta çıkışını değerlendirip ona tuzak kuranlardan intikam aldı. Devletin iplerini bir kere daha ele geçirmişti. Ama bu da uzun sürmedi. Reşid Paşa'yla ihtilâfı onun sonunu getirdi. Sadrâzamlığının daha birinci yılı dolmadan görevden alındı ayrıca yalısında ikâmete mecbur edildi. Hakkında soruşturma yapıldı. Ayyuka çıkan iddiâların hepsini araştıracak vakit olmadığı için belli başlılarından yargılandı ve suçlu bulundu.

Karar bundan böyle devlet hizmetinde bulunmamasını, vezirlik rütbesinin geri alınmasını ve iki yıl süreyle Tekirdağ'da sürgün olarak kalmasını içeriyordu. Mahkeme yargılama sırasında ahâliye bir duyuru yapma kararı da aldı. Buna göre her kim paşaya rüşvet vermişse onun hazîneye intikal eden büyük servetini idâre eden komisyona mürâcaat ederek parasını geri alabilecekti. Ama bilinen o ki tek bir başvuru dahi olmadı.

Paşa sürgünün birinci senesi dolduğunda pâdişah onun yaşının ileri olmasını göz önüne alarak İstanbul'a dönmesine izin verdi. Onun, pâdişâhın huzûrunda yapılan yılbaşı merâsimine katıldığı ve yaşına hürmeten protokolde sadrâzamlara ayrılan yerde durduğu hattâ özel bir nişanla onurlandırıldığı biliniyor. 1855'te vefât ettiğinde ardında, pek çok maaşlı mêmuru bulunan zengin bir vakıf bırakmış hâldeydi.

Mehmed Emin Rauf Paşa: * ** (1815-1818), (1833-1839), (1840-1841), (1842-1846), (1852-1852)

Dârendeli Topal İzzet Mehmed Paşa: * ** (1828-1829), (1841-1842)

Koca Mustafa Reşid Paşa: *  (1846-1848), (1848-1852), (1852-1852), (1854-1855), (1856-1857), (1857-1858)

İstanbul'da doğdu. Babasından ders alarak medreseye başladı. Eniştesi (amcası?) Seyyid Ali Paşa *'nın yanında büyüdü ve mühürdar olarak Mora Seferi’ne çıktı. 1828-1829 yıllarındaki Osmanlı - Rus Savaşı’nda kâtiplik yaptı.

Savaşlar sırasında yazdığı telhisleriyle II. Mahmut'un ilgisini çekmiş, bunun üzerine âmedî odası halîfeliğine tâyin edilmişti. Edirne Barışı’nda kâtip olarak görev aldı.

1834'te ortaelçi olarak Paris'e gönderildi. Cezâyir-i Garp Eyâleti’nin Osmanlılara geri verilmesi ile görevlendirilen Mustafa Reşid Paşa Cezâyir sorununu çözemedi. 1835'te İstanbul'a döndü ve aynı ay içerisinde Paris'e büyükelçi olarak gönderildi. Fransızca öğrendi. Londra'da İngilizlerle iyi ilişkiler kurarak Hâriciye Nâzırlığına atandı. İngilizlerle bir ticâret antlaşması imzâlayarak Osmanlı İmparatorluğunun İngiltere'nin açık pazarı olmasını sağladı (16 Ağustos 1838).

Islahat hareketleri için girişimlerde bulunarak bu konuda II. Mahmut'u iknâ etti. Rüşvet ve angaryanın yasak edildiği bir teklifte bulundu. Bunun üzerine Londra büyükelçiliğine tâyin edildi. Bu sırada II. Mahmut ölmüş, yerine Abdülmecit geçmişti. İmparatorluğun buhranlı bir dönem geçirmesi Mustafa Reşid Paşa'nın pâdişâhı ıslahat hareketlerinin gerekliliği konusunda iknâ etmesine neden oldu.

3 Kasım 1839'da Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu îlan edildi. Bu sıralarda 15 Temmuz 1840'ta Londra Antlaşması'nın imzâlanmasıyla Mısır meselesi Osmanlıların lehine döndü. Ertesi gün Paris büyükelçiliğine atandı.

28 Eylül 1846'da sadrâzam oldu. Bu sırada Yunanistan ile sorunlar çözümlendi. Esir ticâretini yasakladı. 28 Şubat 1856'da Islahat Fermânı’nın aksak olan yönlerini eleştirdiği bir lâyiha yayınladı.

Altıncı kez sadrâzam oldu (22 Ekim 1857) ve bir yıl sonra öldü. 

İsmi Tanzîmat Fermânı ve Tanzîmat Dönemi ile özdeşleşmiştir. Osmanlı reformlarının babası sayılan Mustafa Reşid Paşa, kimi karşıtları tarafından "cumhûriyet îlan etmeyi istemek" ile suçlanmıştı. Onlara göre Mustafa Reşid Paşa, sultânın yetkilerini büyük oranda azaltacak anayasal bir yönetim kurmak istiyordu.

1800’de İstanbul’da doğdu. Babası, II. Bayezit Evkâfı Ruznâmecisi Mustafa Efendi’dir. Okuma yazmayı babasından öğrendi. Sonra medrese tahsîline başladı. Babasının 1810 yılında vefât etmesi üzerine tahsîlini tamamlayamadığı gibi, devrin ilim dili olan Arapça ve Farsçayı da tam olarak öğrenemedi. Eniştesi Ispartalı Seyyid Ali Paşa *'nın himâyesinde büyüdü ve bir müddet sonra onun mühürdarlığına tâyin edilerek, ilk mêmuriyetine başladı. 1821 Ekim ayında Rum İsyânı’nı bastırmak için, Mora Seraskerliğine tâyin edilen eniştesiyle birlikte, sefere gitti. Seyyid Ali Paşa, Mora Seraskerliğinden azledilince, İstanbul’a geldi. Bu sırada Mısır’ın dîvan efendisi İbrâhim Efendi’nin kızı Emine Şerîfe Hanım’la evlendi ve kayınpederinin konağına yerleşti. Bu evliliğinden ilk oğlu Mehmed Cemil doğdu. Bir-iki yıl sonra eniştesi ölünce, Emine Şerîfe Hanım’ı boşayarak, zenginliğine kapıldığı, eniştesinin câriyelerinden olan Âdile Hanım’la evlendi ve onun Kabataş’taki konağında yaşamaya başladı. İkinci evliliğinden Ali Gâlib, Ahmed Celal, Mazhar ve Sâlih adında dört oğlu dünyâya geldi.

1826’da Bâb-ı Âlî Mektubî Kalemi’ne mêmur oldu. 1827’de Osmanlı - Rus Harbi esnâsında, sefere mêmur edilen Sadrâzam Selim Mehmed Paşa *, onu ordu kâtipliğine getirerek, berâberinde götürdü. Sefer dönüşü, Pertev Efendi’nin tavsiyesiyle, Sultan II. Mahmut Hân’ın iltifâtına kavuştu ve Fransızca öğrenmesi tavsiye olundu. Maaşı 1.500 Kuruş’a çıkarıldığı gibi, âmedî odası halîfeliğine tâyin edildi. 1829’da Girit iânesine teşvik mêmuriyetiyle Mısır Beylerbeyi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ya gönderilen Pertev Paşa’yla birlikte Mısır’a gitti. Mısır dönüşünü müteâkip, 1831’de âmedî vekîli, 1832’de asâleten âmedî tâyin olundu ve yabancı sefirlerle irtibâtını artırdı. 1832’de Mısır Beylerbeyi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın isyânı sonunda, Mısır kuvvetlerinin Kütahya’ya kadar ilerlemesi üzerine, Mart 1833’te Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrâhim Paşa’yla görüşmek üzere gönderildi.

Varılan antlaşma netîcesinde, Reşid Bey’in, Şam ve Halep eyâletlerinden başka, Fransız maslahatgüzarının têsirinde kalarak, Adana Muhassıllığı’nı da İbrâhim Paşa’ya vermesi Sultan II. Mahmut Hân’ın hiddetine sebep oldu. Fakat bâzı dostlarının teşebbüsleri netîcesinde affedildi.

Reşid Bey, dâimî sefâretlerin kurulmasından sonra 1834 senesi Temmuz ayında, fevkalâde ortaelçilikle Paris’e gönderildi. Reşid Bey, iyi bir tahsil görmediği, İslam bilgilerinden ve millî meziyetlerden mahrum olduğu için kısa zamanda Avrupaî fikirlerin têsirinde kaldı. 1835 yılı Mart ayı sonlarında, elçilik tercümanı Ruheddîn Efendi’yi Paris’te maslahatgüzar bırakarak, İstanbul’a döndü.

İstanbul’a gelişinden üç ay kadar sonra, büyükelçilikle tekrar Paris’e, sonra Eylül 1836’da, Londra büyükelçiliğine nakledildi ve Hâriciye Müsteşarlığı pâyesi verildi. Londra’da sefirliği sırasında Lord Stratford Redcliff Rading ile dostluk kurup, Mason locasına girdi.

Mustafa Reşid Bey, 1837’de müşir rütbesi verilerek Hâriciye Nâzırlığına tâyin edildi. Hâriciye Nâzırlığı sırasında, Sultan II. Mahmut Hân’a, Avrupaî tarzda ıslahatlar yapılması teklifinde bulundu. Batılıların, Osmanlı Devleti’ne, bilhassa Müslüman ve Hıristiyan tebaa arasında eşitlik gözetilmediği için düşman olduğunu, Müslim ve gayrimüslim ayrılığının kaldırılması gerektiğini, bu hususlarla ilgili yapılacak ıslahâtı, bir hatt-ı hümâyunla îlan etmesini teklif etti. Hazırladığı lâyihada bu ıslahâtın esaslarını pâdişâha arz etti. Ancak, Reşid Bey’in anlattıklarının İngiliz isteklerinin aynısı olduğunu bilen II. Mahmut Han, bunu reddetti.

Mustafa Reşid Paşa, Hâriciye Nâzırlığını bilfiil idâre ettiği bu dönemde, İngilizlerle, Osmanlı Devleti’ni iktisâdî bakımdan çökertecek Baltalimanı Antlaşması’nı imzâladı (1838). Baltalimanı Antlaşması’nın imzâlanmasıyla, Osmanlı Devleti’yle İngiltere arasında anlaşmazlığa yol açan hususlar, İngiltere’nin lehine çözülmüş oldu. Antlaşma yürürlüğe girdikten sonra; öteden beri Osmanlı Devleti’nde uygulanmakta olan tekeller kaldırılınca, Osmanlı hazînesi, önemli bir gelir kaynağından mahrum edildi. Ayrıca, iç ticâret, Osmanlı vatandaşlarına münhasır olmaktan çıkarılarak istisnâsız bir şekilde İngiliz tüccarlarına verildi. Bir de bu antlaşmaya, antlaşma şartlarını isteyen bütün devletlere de istisnâsız uygulanacağı hükmü eklendi. Avusturya başbakanının; “İşte Osmanlı şimdi bitti” diye ifâde ettiği Baltalimanı Antlaşması, esnaf ve tüccarlarımızı uşaklığa; devletimizi de borç bataklığına sürükledi.

Mustafa Reşid Paşa, 1838 Ağustos’unda Hâriciye Nâzırlığı uhdesinde kalmak üzere Londra büyükelçiliğine tâyin olunarak, İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Reşid Paşa; “...Türkiye için en büyük iş, reâyâ meselesidir. Eğer reâyâya verilmesi gereken hak ve hürriyetlerden bahsetsem, ülkemde bana kötü bir Müslüman gözüyle bakılır. Hâlbuki İslamlığın kurtuluşu reâyânın hür ve mesut olmasına bağlıdır. Bu konuda yüksek sesle konuşmak, Avrupa devletlerine düşer. İmparatorlukta (Osmanlı Devleti’nde), Hıristiyanlar üzerindeki baskı için sesinizi çıkaramaz mısınız? Ödeyemedikleri haraç için zavallılar horlanmakta ve ezilmektedir. Bu uygulamalar, sizin âdil bir vergi dağılımı istemenizi gerektiriyor. Reâyâ, haraç yüzünden isyan etmekte ve düzenli vergi istemektedir. Vergi sistemi, Hıristiyanlar için yerleşirse, Müslümanlara da bunu kabul ettirmek için önemli bir adım atılmış olacaktır. Böylece imparatorluğun yenileşmesi için ilk mesâfe alınmış olacaktır...” diyerek Batılı devletleri Osmanlı Devleti’ne müdâhaleye çağırıyordu.

Reşid Paşa, ayrıca, kendisinin ve reformlarının, Osmanlı Devleti’ndeki başarısının Mehmed Ali Paşa’nın başarısızlığı nispetinde olacağını biliyordu. Zîrâ Mehmed Ali Paşa, Mısır’da başarılı reformlar yapmış, Batı’ya yanaşmadan da güçlü bir idârenin kurulabileceğini göstermişti. Reşid Paşa ise, imparatorluktaki Batılılaşmanın sembolü durumundaydı. Mehmed Ali Paşa, mağlup edilmediği takdirde, Suriye’ye de hâkim olacak, devlet içindeki têsir ve nüfûzu artacaktı. Bu durumun ise kendi siyâsî hayâtının sonunu getireceğini düşünen Reşid Paşa, büyük tâvizler verme pahasına da olsa Mısır meselesine Avrupa devletlerinin müdâhalesini istedi. Onun bu tutumu, Sultan II. Mahmut Hân’ın, onu İstanbul’a çağırtmasına ve îdamına irâde çıkarmasına sebep oldu. Fakat İstanbul’daki dostları vâsıtasıyla, Paris’e geldiğinde îdâmı haberini öğrenip gelmekten vazgeçti. Sultan II. Mahmut Hân’ın vefâtı üzerine tahta çıkan yeni pâdişah Abdülmecit Hân’ın cülûsunu tebrik etmek üzere, Ağustos 1839 başında İstanbul’a geldi. Osmanlı Devleti o sırada en buhranlı dönemlerinden birini yaşıyordu.

Bu durumu fırsat bilen Reşid Paşa, İngiltere’de esaslarını tespit ettiği reformları Avrupalıların ve bilhassa İngilizlerin yardımını sağlamak gibi bir bahâneyle, 16 yaşındaki genç pâdişah Sultan Abdülmecit’e kabul ettirerek Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu adıyla meşhur olan Tanzîmat Fermânı’nı yayınlattı.

Gülhâne meydanında Reşid Paşa’nın îlan ettiği bu ferman, yozlaşma ve mânevî değerlerden uzaklaşmaya yol açtı. Böylece, Koca Osmanlı Devleti’nin içerden yıkılması, parçalanması plânlarının birinci ve en têsirli adımı atıldı.

Bundan sonra Osmanlı İmparatorluğunu yıkmak için anlaşanların oyununun ikinci perdesi açıldı. 15 Temmuz 1840’ta İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasında Londra Antlaşması imzâ edildi. Buna göre, Mehmed Ali Paşa, Girit, Adana, Suriye, Hicaz ve Lübnan bölgesini derhâl boşaltacak, ordusunu ve donanmasını dağıtacak ve yalnız Mısır Beylerbeyliğiyle iktifâ edecekti. Şâyet on gün içerisinde bu şartları kabul etmezse, adı geçen devletler müdâhalede bulunacaktı. Reşid Paşa, Londra Antlaşması’nın ültimatomlarını tebliğ etmek üzere müsteşarı Sâdık Beyi, Kâhire’ye yolladı. Mehmed Ali Paşa ise, Sâdık Beye; pâdişâhın herhangi bir fermânına karşı boynunun kıldan ince olduğunu söyleyerek, yabancı devletlerin bu gibi tehditlerinin Osmanlı Devleti’nin işlerine müdâhale olacağını, kendisinin bizzat pâdişahla görüşmeye hazır olduğunu belirtip ültimatomları reddetti. Reşid Paşa, Mehmed Ali Paşa’nın antlaşma tekliflerini dikkate bile almadan dört devletten Londra Antlaşması’nın hükümlerine uymalarını istedi. Nitekim harekete geçen müttefik kuvvetler, 13 Kasım’da Halep’e ve 29 Aralık’ta Şam’a girdiler. Mısır kuvvetleri, bozularak geri çekildi. Bu andan îtibâren, târihî İngiliz siyâseti bir defâ daha tekerrür etti. Londra Antlaşması’na göre, Mısır ve Suriye’nin de Osmanlılara bırakılması îcap ederken, bu bölgede güçsüz ve merkezden uzak bir yönetimin bulunması İngiliz menfaatine daha uygun görüldü ve bu eyâletler Mehmed Ali Paşa’ya verildi. Ciddî bir ordu ve donanmadan mahrum bulunan Osmanlı Devleti, bu emrivâkîyi kabul etmek zorunda kaldı ve 24 Mayıs 1841’de Mısır’ın statüsüyle ilgili ferman yayınlandı.

Bu arada Mustafa Reşid Paşa ile Mehmed Ali Paşa arasında yeni ihtilafların ortaya çıkması üzerine tekrar yabancı devletlerin müdâhalesine meydan vermek istemeyen pâdişâh, Reşid Paşa’yı Hâriciye Nâzırlığından azletti ve Temmuz 1841’de Paris elçiliğine gönderdi.

Paris’te bulunduğu sırada sağlık durumunun iyi olmadığından şikâyet eden Mustafa Reşid Paşa, İstanbul’a dönmek istedi, fakat bu isteği kabul edilmedi. Aşırı ısrârı üzerine İstanbul’a dönmesine müsâade edildi. Paris’ten İstanbul’a döndüğü sırada, Edirne Beylerbeyliğine tâyin edildiyse de gitmedi. İki yıl kadar mêmuriyetten uzak kaldı. Nihâyet 1843 yılı sonlarında tekrar Paris elçiliğine gönderildi. 1844 senesi sonlarında ikinci defâ Hâriciye Nâzırlığına getirildi.

Bir müddet bu görevde kalan Reşid Paşa, bilhassa İngilizlerin yoğun baskı ve faaliyeti sonucu 28 Eylül 1846’da sadrâzamlığa getirildi. İş başına gelir gelmez İskoç Mason Teşkîlâtı üyesi Lord Rading ile büyük eyâletlerde Mason locaları açtırmaya devam etti. Böylece, Osmanlı Devleti’nin parçalanması, yıkılması için açılan câsusluk ve hıyânet ocakları çalışmaya başladı.

Bu senelerde Avrupa’da fizik, kimyâ üzerinde dev adımlar atılıyor, yeni buluşlar, ilerlemeler oluyor, büyük fabrikalar, teknik üniversiteler kuruluyordu. Osmanlılarda ise bunların hiçbiri yapılmadı. Hattâ Mustafa Reşid Paşa, Fâtih devrinden beri medreselerde okutulmakta olan fen, matematik derslerini, büsbütün kaldırdı. “Din adamlarına fen bilgisi lâzım değildir” diyerek, kültürlü, bilgili âlimlerin yetişmesini engelledi. Mustafa Reşid Paşa, bir yıl yedi ay devam eden bu vazîfeden, 27 Nisan 1848’de Sultan Abdülmecit Han tarafından azledildi. Fakat üç buçuk ay sonra tekrar sadrâzamlığa getirildi. Üç buçuk yıl süren bu sadâreti sırasında Fransız akademisi örnek alınarak kurulan Encümen-i Dâniş açıldı. Bu sadâretten de 26 Ocak 1852’de azledilerek, Meclis-i Vâlâ reisliğine getirildi. Mustafa Reşid Paşa, sadâretten uzaklaştırılmasının üzerinden kırk gün geçtikten sonra üçüncü defâ sadrâzamlığa getirildi. Beş ay kadar süren bu sadâretten de Dâmad Fethi Paşa ile aralarında meydana gelen ihtilaf üzerine azledildi. Yerine, Âlî Paşa getirildi.

Reşid Paşa ile Âlî Paşa şahsî hırslar yüzünden birbirleriyle çekişirken, bu durumdan faydalanan İngiltere, Hindistan’daki büyük İslam devleti Gürgâniye’yi parçalamak ve Asya’daki Müslümanları başsız bırakmak istiyordu. Bu arada kendisine engel olacağından çekindiği Osmanlı Devletini başka meselelerle meşgul etmek için, Rusya’yı devamlı tahrik ederek bir Osmanlı - Rus Harbi çıkarmaya çalışıyordu. Sadrâzam Mustafa Reşid Paşa’yı kandıran İngilizler, onun Rusya’ya karşı düşmanca tavır takınmasını sağladılar. Netîcede İngiltere’nin tahrikleri sonucu Rusya, Eflak ve Boğdan’ı işgal etti. 4 Ekim 1853’te Rusya’ya harp îlan edildi. 23 Ekim 1853’te Kırım Savaşı olarak bilinen harp fiilen başlamış oldu.

Yaklaşık üç yıl devam eden ve 30 Mart 1856’da Paris Antlaşması’yla sona eren Kırım Savaşı, Osmanlı Devleti’nin toprak kaybına sebep olmamasına rağmen, siyâsî olarak aleyhine oldu. Devlet, iktisâden çöktü. Osmanlı Devleti’ni Rusya ile meşgul eden İngiltere, az bir kuvvetle Osmanlı Devleti yanında savaşa girip asıl maksadını gizledi ve büyük devletlerin dikkatini o yöne çekerek Gürgâniye Devleti’ni yıktı. Topraklarını işgal ederek, Hindistan hazînelerine sâhip oldu ve ticâretini geliştirdi. Ayrıca, Osmanlı’yı kullanarak, Rusların sıcak denizlere inmesini de önledi.

Öte yandan sıkıntı içerisine düşen Osmanlı Devleti, yine Mustafa Reşid Paşa’nın dördüncü sadâreti zamânında ilk defâ borçlandı.

Mustafa Reşid Paşa, 4 Mayıs 1855’te sadrâzamlıktan azledilerek yerine, tekrar Âlî Paşa getirildi. Âlî Paşa’nın yaptığı her icraâtı şiddetle tenkit etmeye başladı. Sâdece iktidar hırsı sebebiyle, Âlî Paşa’nın hazırladığı Hıristiyanlara daha fazla imtiyazlar tanıyan Islahat Fermânı’na, şiddetle karşı çıktı.

Sultan Abdülmecit Han, kaht-ı ricâl (adam kıtlığı) yüzünden, İngiliz elçisinin de tavassut ve teşvîkiyle 1 Kasım 1856’da Mustafa Reşid Paşa’yı beşinci defâ sadrâzamlığa getirdi. Âlî Paşa’nın sadâretten ayrılmasını hazmedemeyen Fransa hükûmeti, Boğdan seçimlerine fesat karıştırıldığını iddiâ ederek iptâlini istedi. Osmanlı Devleti’yle siyâsî münâsebetlerini kesmeye kalkıştı. Fransa ve İngiltere hâriciyelerinin birbirleriyle temas ederek seçimin feshini kararlaştırmaları üzerine, Sultan Abdülmecit Han, sadrâzamı azlederek işin önünü almak istedi. Beşinci sadâretten 6 Ağustos 1857’de azledilen Mustafa Reşid Paşa, Meclis-i Tanzîmat reisliğine naklolunduysa da bir ay içinde oradan da alındı. 22 Ekim 1857’de altıncı ve son defâ sadârete getirildi ise de, iki ay kadar sonra hastalandı. Bir müddet Bâb-ı Âlî’ye gidemedi. 7 Ocak 1858 Perşembe günü, hamamda geçirdiği kalp krizinden öldü. Beyazıt'ta Okçular Caddesi’ndeki türbeye defnedildi.

Hepsi Sultan Abdülmecit Han zamânında, aralıklarla toplam 6 sene 8 ay 19 gün sadrâzamlık yapan Reşid Paşa, Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu’nu hazırlayıp îlan ettirmekle; Osmanlı Devleti’nin temeline dinamit koydu ve kaht-ı ricâl devrinin açılmasına, Osmanlı Devleti’nin boynuna “Hasta Adam” yaftasının takılmasına sebep oldu.

Netîce îtibâriyle, Reşid Paşa, iyi bir eğitim görmemiş, millî ve mânevî değerlerden yoksun yetişmiştir. Osmanlı Devleti’nin idârecilerinin en önemli özelliklerinden biri, önce devlete sadâkat vasfıdır. Reşid Paşa, bu vasıftan mahrumdu. Masonlukta yüksek derece sâhibi olması, bu mahrûmiyetine eklenince, devlet için zararı telâfî edilemeyecek sonuçlar meydana getirdi. Nitekim Reşid Paşa’dan sonra, onun yetiştirmeleri ve ardından da İttihat ve Terakkî mensupları, devletin kısa zamanda yıkılmasını sağladılar. Bugünkü sosyal hastalıkların çoğunda, onun açtığı yıkım hareketinin payı büyüktür.

Batılıların Reşid Paşa hakkında düşünceleri şu şekildeydi. Fransız elçisi Pontois, paşayı; “Reşid Paşa’da kendini gösterme ve yükselme merâkı aşırıdır. Bu yönü biraz övülür ve pohpohlanırsa, büyük tâviz elde etmek için küçük şeyler üzerine tâvizler verilirse, ondan her şey elde edilebilir” diye târif etmektedir. Avusturyalı Goizot ise; “Mustafa Reşid Paşa’da, ülkesinde yapmak istediği işlerin başarısı için, çok lüzumlu olan vasıflardan biri eksiktir. Türkiye’de güçlü bir ıslahatçı olmak için Türklük vasfı lâzımdır. Onda ise bu vasıf çok azdı. Gençliğinden îtibâren, Türkiye’nin Avrupa ile münâsebetleri konusuyla ilgilenmiştir. O daha çok Avrupalı bir diplomata benziyordu” diye vasıflandırıyordu.

İbrâhim Sârim Paşa: * (1848-1848)

Dîvân-ı Hümâyun kaleminden mühimme odasına geçti. 1822’de hâcegân rütbesini kazandı. Bir süre Mustafa Reşid Paşa’nın yerine âmedî-i Dîvân-ı Hümâyun’da görev yaptıktan sonra 1837’de beylikçi oldu. Aynı yıl Kraliçe Victoria’nın tahta çıkışı dolayısıyla Londra’ya gönderildi ve müsteşar rütbesiyle 1838’de kraliçe için yapılan törenlere katıldı.

12 Ağustos 1838’de Dâhiliye Müsteşarlığına, 1 Temmuz 1839’da da Tahran büyükelçiliğine atandı. Bir yıl sonra Sayda Defterdârı, 1841’de Meclis-i Vâlâ üyesi, sonra Ticâret ve Hâriciye Nâzırı oldu. 1844’te Londra büyükelçiliğine gönderildi. 1846’da İstanbul Gümrüğü Nâzırı, ikinci kez Ticâret ve arkasından Ziraat Nâzırı oldu.

1848’de Meclis-i Vâlâ başkanı, aynı yıl 29 Nisan’da sadrâzam oldu. Bu görevde üç ay on üç gün kaldı ve 1849’da Bursa, 1853’te de Trabzon beylerbeyiliklerine atandı. Aynı yıl görevinden alınmış olarak öldü.

Mehmed Emin Âlî Paşa: * (1852-1852), (1855-1856), (1858-1859), (1861-1861), (1867-1871)

Tanzîmat Dönemi’nin önde gelen devlet adamlarından biridir. Islahat Fermânı'nı hazırlayarak yürürlüğe koymuştur.

Asıl adı Mehmed Emin olan Âlî Paşa, İstanbul’da doğdu. Devlet görevine daha 15 yaşındayken Dîvân-ı Hümâyun kâtibi olarak başladı. Daha sonra, Tanzîmat Dönemi’nde Dışişlerine kamu görevlisi yetiştirmek amacıyla kurulmuş olan Tercüme Odası’nda çalıştı. Abdülmecit ve Abdülaziz dönemlerinde çeşitli devlet görevlerinde bulundu; beş kez sadrâzamlık, sekiz kez de Hâriciye Nâzırlığı yaptı.

Kırım Savaşı sürerken 1855’te Mustafa Reşid Paşa’nın yerine ikinci kez sadrâzamlığa getirildi. Bu görevi sırasında, büyük büyük Avrupa devletlerinin istekleri doğrultusunda Şubat 1856’da Islahat Fermânı'nı hazırlayarak yayımladı. Bu fermanla Osmanlı uyruğundaki Müslüman olmayan halkın durumu iyileştiriliyordu.

30 Mart 1856’da Kırım Savaşı'nı sona erdiren Paris Antlaşması’nı imzâladı. Aynı yıl sadrâzamlıktan alındı. 1858’de Mustafa Reşid Paşa sadrâzamken ölünce üçüncü kez bu göreve getirildi.

1861’de dördüncü kez, 1867'de de beşinci kez sadrâzam oldu. Sadrâzamlıktan uzak kaldığı dönemlerde Hâriciye Nâzırlığı gibi başka devlet görevlerinde bulundu.

Beşinci sadrâzamlığı sırasında Sırbistan ve Girit sorunlarını çözdü. Ama Sırbistan'daki bâzı yerleri Sırp yönetimine bırakması ve Girit'e özerklik tanıması sert tepkilere yol açtı.

Âlî Paşa, 1869’da Fuat Paşa *'nın ölümü üzerine Hâriciye Nâzırlığını da üstlendi. Bu arada Mısır Hıdivi İsmâil Paşa'nın bağımsız davranma girişimlerine karşı koydu.

1871'de ölümünden birkaç ay önce Londra Konferansı’na katıldı ve Rusya’yla çıkabilecek bir savaşı önledi.

Âlî Paşa, Mustafa Reşid Paşa ve Fuat Paşa * ile birlikte Tanzîmat Dönemi’nin üç büyük devlet adamından biriydi. Devlet yönetiminde yenilikçi bir politika izledi ve devlet kurumlarını Avrupa’daki örneklerine uygun olarak yeniden düzenledi. İngiltere ve Fransa yanlısı olarak tanınan Âlî Paşa, Osmanlı Devleti'nin Batılı devletler karşısında varlığını sürdürmesi temelinde bir dış politika izlemiştir.

Dâmad Mehmed Ali Paşa: * (1852-1853)

1813 yılında Rize'nin Çayeli İlçesi Hemşin Kaptanpaşa Köyü’nde doğdu. Çocuk yaşında İstanbul'a giderek Enderûn'a girdi. Devlet kademelerinde yükseldi.

1845 yılında II. Mahmut'un kızı Âdile Sultan'la evlenerek Osmanlı Hânedânı’na dâmat oldu. 1848 yılında kaptanıderyâlık görevine getirildi. 1852 yılında ise sadrâzam oldu.

Mehmed Ali Paşa'nın sadrâzam olduğu yıllarda Fransa’da imparatorluğunu îlan eden ve uluslararası ilişkilerdeki konumunu güçlendirmek isteyen III. Napolyon, Osmanlı Devleti’nde yaşayan Katoliklerin himâyelerini Fransa’ya veren 1740 târihli antlaşmanın yeniden yürürlüğe girmesini istedi. Bunun üzerine Rusya da Osmanlı Ortodoksları için aynı hakları istedi ve katı bir asker ve koyu bir Ortodoks olan Prens Menşikov'u İstanbul’a olağanüstü yetkilerle elçi olarak yolladı. Bu sorunu kendi çıkarları için tehlike olarak gören İngiltere, Fransa ve Avusturya Osmanlı Devleti'ne giderek artan destek verdiği Kırım Savaşı'na gidecek süreç başladı.

Prens Menşikov'un taleplerinin kabul edilmemesi hâlinde İstanbul’dan ayrılacağı ültimatomunu vermesi ile muhtemel taktik mülâhazalarıyla, Prens'e sürekli direnen Sadrâzam Dâmad Mehmed Ali Paşa ve Hâriciye Nâzırı Sâdık Rıfat Paşa görevlerinden alındılar. Sadrâzamlığa Giritli Mustafa Nâilî Paşa, Hâriciye Nâzırlığına da Koca Mustafa Reşid Paşa atandı. Ancak bu isim değişikliklerine rağmen Prens Menşikov yine de 27 Mayıs 1853’te İstanbul’dan elleri boş olarak ayrılmış ve Kırım Savaşı başlamıştır.

Mehmed Âlî Paşa'nın Âdile Sultan'dan olan 3 çocuğu peş peşe öldü. 1868 yılında ise Mehmed Âlî Paşa'nın kendisi vefât etti.

Giritli Mustafa Nâilî Paşa: * (1853-1854), (1857-1857)

Otuz yıl süreyle Girit Beylerbeyliğinde bulunduğu için "Giritli" adıyla anılır.

Küçük yaşlarda âilesiyle birlikte gittiği Mısır'da dayısı Tâhir Paşa'nın yanında silahşör olarak yetiştirildi. Tâhir Paşa'nın ölümünden sonra diğer dayısı Hasan Paşa ile birlikte Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın hizmetine girdi. Dayısı ile birlikte katıldığı -Vehhâbî İsyânı’na karşı girişilen- harekâtta gösterdiği yararlıkla dikkati çekti.

Yine dayısıyla birlikte Girit İsyânı’nı bastırmak üzere Kandiye'ye gitti (1821). Kavalalı Mehmed Ali Paşa, vefât eden dayısı Hasan Paşa'nın 4500 kese maaşıyla diğer gelirlerini mülkünü Mustafa Nâilî Paşa'ya terk etti ve kendisine mîrimîranlık rütbesi verilmesini sağladı.

Pek genç olduğundan başlangıçta Kavalalı Hüseyin Bey ile birlikte Girit'in idâresiyle görevlendirildi. Hüseyin Bey İnebahtı'da görevlendirilince Mustafa Nâilî Paşa Girit'teki Mısır askerlerine kumandan tâyin edildi. Bir müddet sonra Kandiye Muhâfızlığına getirildi (1826). Girit'in idâresi Mısır Beylerbeyliğine bırakılınca Mustafa Nâilî Paşa muhâfız sıfatıyla hem mülkî hem de askerî işlerde tek yetkili hâle geldi.

Dürzîler ve Mârûnîler 1837'de isyan edip Şam civârına taarruz edince isyânı bastırmak üzere Cebel-i Lübnan'a gönderildi. Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın oğlu İbrâhim Paşa ile birlikte isyânı altı ay içinde yatıştırdı. Buradaki başarısı üzerine vezirlik rütbesiyle ve kayd-ı hayat şartıyla Girit Beylerbeyliğinde bırakıldı (1840). İstanbul'a çağırılarak Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye üyeliğine (Ağustos 1851), daha sonra da başkanlığa getirildi (6 Mart 1852).

Dâmad Mehmed Ali Paşa'nın yerine sadrâzamlığa tâyin edildi (15 Mayıs 1853). Hâriciye Nâzırı Mustafa Reşid Paşa ile anlaşmazlığa düşünce azledildi (8 Temmuz 1853). Ancak iki gün sonra görevine iâde edildi ve 30 Mayıs 1854'te azledilinceye kadar bu görevde kaldı. Reşid Paşa'nın azledilmesi üzerine 7 Ağustos 1857'de üçüncü defâ sadrâzamlığa getirildi. 21 Ekim 1857'de görevine son verilerek Meclis-i Âliye'ye mêmur edildi (Mart 1858).

Eski tecrübelerine güvenilerek Girit'te baş gösteren ayaklanmayı bastırmak göreviyle Kandiye'ye gönderildi (1866). İhtilalin Yunanistan Krallığı’na baskı yapılmak sûretiyle önlenebileceğine dâir kanaatini raporla Bâb-ı Âlî'ye bildirdi. Fakat bu teklif hükûmet tarafından uygun görülmeyerek İstanbul'a geri çağırıldı. Meclis-i Âliye'deki mêmuriyetine devam etti. Fâtih Türbesi hazîresinde medfundur.

Kıbrıslı Mehmed Emin Paşa: * (1854-1854), (1859-1859), (1860-1861)

Hazîne-i hümâyun kethüdâsı Kıbrıslı Mehmed Emin Efendi’nin kardeşi Hüseyin Efendi’nin oğlu olup, 1813’te Kıbrıs’ta doğmuştur. Çocukluğunu Kıbrıs’ta geçirdikten sonra İstanbul’a gelip, Enderûn’a girdi. 1828’de Hassa İkinci Taburu’na yüzbaşı oldu. Nâmık Paşa ile birlikte 1833’te Londra’ya gitti. Buradan Paris’e geçerek bir müddet lisan öğrenimi gördü. İstanbul’a döndüğünde kolağası oldu. İstanbul’da bir süre bu görevi yürüten Mehmed Emin Paşa, Osmanlı talebelerine nezâret etmek ve yarım kalan tahsîlini tamamlamak üzere tekrar Paris’e gönderildi. Sultan Abdülmecit’in cülûsunda İstanbul’a geldi ve 1840’ta Dâr-ı Şûrâ-yı Bâb-ı Âlî’ye üye oldu. Daha sonra, Akka Muhâfızlığı (1844), Kudüs Mutasarrıflığı (1845), Tırnova Kaymakamlığı (1846) ve Belgrad Muhâfızlığı (1846) görevlerinde bulundu. Tırhala Mutasarrıflığına tâyin edilip oraya gitmek üzere iken, 25 Eylül 1848’de Londra elçiliğine atandı.

Mehmed Emin Paşa, yaklaşık iki sene Londra elçiliği görevinde bulundu. Onun yerine daha önce Viyana elçiliği görevinde bulunan Kostaki Musurus Paşa tâyin olundu. Mehmed Emin Paşa, İstanbul’a döndükten sonra Halep’te çıkan isyânı bastırmak amacıyla Ekim 1850’de buraya beylerbeyi tâyin olundu. Halep İsyânı’nı başarılı bir şekilde bastıran paşa, Ekim 1851’de Arabistan Ordusu müşirliğine getirildi. Daha sonra Edirne Beylerbeyi olarak atanan Mehmed Emin Paşa, Ocak 1854’te kaptanıderyâ, aynı yılın mayıs ayında sadrâzam oldu. Sadrâzamlık görevinde yaklaşık altı ay kaldıktan sonra azledildi ve Meclis-i Tanzîmat reisliğine getirildi. Eylül 1856’da Petersburg fevkalâde elçisi oldu. Daha sonraki târihlerde devletin çeşitli üst kademelerinde görev alan paşa, Ekim 1859’da ikinci defâ sadrâzam oldu.

Ancak ikinci sadrâzamlık dönemi birinciye göre daha da kısa sürdü ve iki ay sonra azledildi. Mayıs 1860’ta üçüncü defâ sadrâzamlığa getirilen Mehmed Emin Paşa, bir yılı aşkın bir süre bu görevde kaldıktan sonra Ağustos 1861’de tekrar azledildi. Bu târihten sonra Edirne Beylerbeyliği ve Meclis-i Âlî üyeliği görevinde bulunan paşa, 1871’de vefat etti ve Sultan II. Mahmut Türbesi bahçesine defnedildi.

Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa: * (1859-1860), (1866-1867), (1872-1873), (1876-1876), (1878-1878)

Sinop'un Âyâncık İlçesi’nde doğdu. Çocuk yaşta ailesi ile birlikte İstanbul’a yerleşti. Mahalle mektebinde okudu. Asâkir-i Muntazama’ya girdikten bir süre sonra mülâzım oldu. Arapça, Farsça ve Fransızca öğrendi. Bâb-ı Seraskerî Tercüme Odası’nda askerî nizamnâmeleri Fransızcadan Türkçeye çevirmekle görevlendirildi. O yüzden "Mütercim" (tercüman) lâkabını aldı.

Kolağası olarak Anadolu, Rumeli ve Suriye’de bulundu. 1839’da miralay, 1843’te mirlivâ, ardından Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî üyesi, 1845’te ferik, 1847’de Hassa Ordusu müşîri (İstanbul’da bulunan Birinci Ordu Komutanı) oldu. 1848’de Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî Başkanlığına, 1857’de de seraskerliğe atandı. 1853’te seraskerlikten alınarak yeniden Hassa Ordusu müşirliğine getirildi. Aynı yıl görevinden ayrıldı. 1854’te Meclis-i Âlî-i Tanzîmat üyeliğine atandı. 1855’te ikinci kez serasker oldu. Ertesi yıl bu görevinden alındıysa da 1857-58’de yeniden seraskerlik yaptı. 1858’de Tophâne Müşîri ve Meclis-i Âlî-i Tanzîmat Başkanı oldu.

1859 târihinde Pâdişâh Abdülmecit tarafından sadrâzamlık görevine getirildi. 1860’ta görevinden alındı. 1861-63 arası dördüncü kez seraskerlik yaptı. 1866’da Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye başkanlığına getirildi. Aynı yıl Fuat Paşa *’nın yerine ikinci kez sadrâzam oldu. Ama dış politika alanında karşı karşıya kaldığı sorunlar nedeniyle 1867’de sadrâzamlıktan istifâ etti. 1867-68 yıllarında beşinci kez seraskerlikte bulundu. 1871’de Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliye Nâzırı oldu. Ekim 1872’de üçüncü kez sadrâzamlığa getirildi ve yaklaşık dört ay bu görevde kaldı. Mayıs 1876’da başlayan dördüncü sadrâzamlık döneminde Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde önemli rol oynadı. Ama II. Abdülhamit’in tahta çıkmasından sonra onunla anlaşmazlığa düştü ve görevinden ayrıldı (Aralık 1876). 28 Mayısta beşinci kez getirildiği sadrâzamlık görevinde yalnızca bir hafta kaldı.

Bu târihten sonra Manisa'ya yerleşti. Yaşamının son aylarında Abdülaziz'in öldürülmesiyle suçlanan kişilerin yargılandığı Yıldız Mahkemesi dâvâsında adı geçti. Ancak duruşmaya çıkartılmadı. 1882 yılında Manisa'daki çiftliğinde öldü.